A
APP
Erabiltzaileari, lan desberdinak egin ahal izateko tresna gisa diseinaturiko programa informatikoa.
Aztarna digitalal
B
Banner
Web helbideetan agertzen den iragarki grafikoa; erabiltzailearen arreta deitzeko irudiak erabiltzen dituelarik.
Big Data
Birus-a
Birusa, ordenagailu baten jabeak jakin gabe; honen funtzionamendua aldatu nahi duen malware bat da.
Bitcoin
2009an sortutako Criptodivisa da, “txanpon digitala” bezala ezagutzen dena. Orokorrean «Bitcoin» sareari edo protokolo moetari esaten zaio eta «bitcoin» (pluralean: «bitcoins») diru unitateei.
Blog-a
Egile batek edo gehiagok, kronologikoki artikulu eta testuak argitaratzen dituzten web lekua; nun irakurleak beraien iritzia eman dezaketen.
Blokeoa
Interneten: infromazio konkretu bati sarbidea eragozteko era (web bat, zerbitzu bat, aplikazio bat, etab).
Botnet-a
Zibergaizkilearen mepe dagoen kutsatutako ordenagailu multzoa, ekintza gaiztoak aurrera eramateko erabiliak direnak.
Bideo jokoa
Bideo-jokoa oro har olgetarako sortutako programa informatikoa da, pertsona baten edo gehiagoren eta bideo-joko hori exekutatzen duen plataforma baten (aparatu elektronikoa edo web-zerbitzua) elkarrekintzan oinarritua. Gailu elektroniko hori ordenagailua, arcade sistema, bideo-jokoen kontsola edo gailu eramangarria izan daiteke (gailu eramangarrien artean, hari gabe konektatzen diren gailu eramangarriak daude).
Bideo-joko bat adinaren arabera egokia den jakiteko, begiratu itzazu PEGI Kodearen ezaugarriak (bideo-jokoak adinaren arabera sailkatzeko sistema da); baina, ume guztiek ez dute heldutasun bera. Ez dezagun gure seme-alabagan utzi bideo-joko bat aukeratzeko erantzukizuna. Lagundu diezaiogun egokiena aukeratzen. Halaber, balora ezazu familia guztiak jokatzeko moduko bideo-joko bat aukeratzea. Jokoak dibertigarriak eta suspergarriak dira, eta gazteen trebetasunak garatzen dituzte. Denbora gehiegi emateak, ordea, bakartze-arazoak eta gizarte-gaitasunen garapeneko zailtasunak ekarri ditzake.
Multijokalari jokoetan ohikoa da jende ezezagunarekin online aritzea, adingabe edo helduekin. Haiekin hitz egiteko eta norberaren informazioa partekatzeko aukera ematen dute; beraz, irakatsi zure seme-alabari identifika dezakeen edo kalte egin diezaiokeen informazio pribatua ez partekatzen.
PDF: Ezagutzen al duzu bideo-jokoen eta online jokoen-jokalari anitzen mundua . (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza
PDF: Guía para padres sobre uso seguro de videojuegos por menores. Inteco.
Bullying-a
Ikasle bat eraso da edo biktima bihurtzen da beste ikasle batek edo batzuek gauzatutako ekintza negatiboak pairatzen dituenean, behin eta berriro eta denbora jakin batean zehar (Olweus, 1998). Adituak bat datoz eskola jazarpen egoeren berariazko ezaugarriak zehazterakoan: errepikapenaz, denboran irauten du, helduen begiradetatik urruti gertatzen da, eta biktima babesgabe bat umiliatzeko eta gehiegikeriaz menderatzeko asmoz egiten da (Aviles, 2006). Eskola-jazarpena ez da nahastu behar elkarrekintza zakarreko edo bizikidetza asaldatzen duten beste egoera batzuekin (borrokak, txantxak, noizbehinkako eztabaidak, eskola-bandalismoa, banden arteko liskarrak, etab.). Ez dira ezta nahastu behar eskola jazarpena moduko jokabide erasokorrak beste jokabide asaldatzaileekin (gatazka, diziplinarik eza, disruptibidadea edo ikasketekiko interesik eza); izan ere, eskola elkarbizitzan eta gela-taldeko ikaskuntzaprozesuan arazoak sortzen dituzten arren, ez dakarte nahitaez erasoa, fokalizazioa, errepikapena eta biktimazioa (Aviles, 2006).
C
Camboy-a
Webcam baten bitartez, diru trukean edo modu amateur batean sexcasting saioak egiten dituen mutila.
Camgirl-a
Webcam baten bitartez, diru trukean edo modu amateur batean sexcasting saioak egiten dituen mutila.
Ciberbaiting-a
Irakasleak lotsagarri uzteko ziberumiliazioa. Ikasleek irakasleak zirikatzen dituzte haien erreakzioak grabatzeko eta sarera igotzeko eta jendaurrean umiliatzeko.
Ciberbullying-a
Teknologia berrien ingurunean gertatzen den berdinen arteko jazarpena da, haur batzuek beste haurrei egiten dizkieten xantaiak, mehatxuak, laidoak eta irainak tartean direla. Internetek ahalbidetzen duen zabalkundea azkarra izanik eta dena delakoa ikus dezaketen pertsonen kopurua handia izanik, jazarpen konbentzionalak baino trauma handiagoa eragin dezake cyberbullying-ak.
PDF: Guía legal sobre ciberbullying y grooming. Inteco
Cookie-ak
Te explicamos la relación entre las cookies y tu privacidad mientras navegas . OSI.
Cracker
Hacking teknikak, helburu maltzur baterako erabiltzen dituen pertsona.
D
Datu pertsonalak
Informazio pertsonala zuri buruzko informazioa da, identifikatu egiten zaituelako edo identifikagarri egiten zaituelako. Adibidez: argazkiak, helbidea edo telefono zenbakia. Baina, horretaz gain, zuri buruzko informazio pertsonala da zer ikasten ari zaren, zein gauza egiten dituzun, nora bidaiatzen duzun eta zein produktu mota erosten duzun ere bai. Zur eta lur geratuko zinateke jakingo bazenu zenbat erabaki hartzen dituzun egunero zure informazio pertsonalaz edo zure pribatutasunaz.
E
Eduki desegokiak
Adin txikiko pertsona batentzat desegokia izan daitekeen material edo edukia. Argazki, irudi, bideo edo azaldutako iritzi eta informazioek; kaltea sor dezakete hauengan.
Erakusketa digitala (exhibizionismoa)
Sexu erakusketa teknologiak berriak erabilita edo hauen bitartez.
ESRB
Entertainment Software Rating Board (ESRB), gurasoek erabaki egoki bat hartu ahal izateko, bideojolas eta aplikazio desberdinei kalifikazioa ezartzen dien iarbazi asmorik gabeko erakundea da. Kalifikazio sistemak; adina, eduki eta elementu interaktiboen inguruko orientabidea ematen du.
Etiketa
Etiketa, argazki bat da; persona batekin erlazionatzen duen gakoa. Orokorrean, persona azaltzen den tokian, informazioa agertuko da.
F
Interneteko Sare Sozial bat da.
Flamer
Beste pertsona baten aurka; irainen bitartez eraso bortitz bat egiten duen erabiltzailea. Honen helburua, aukeratutako pertosona sareetan kaltetzea da; tresna desberdinak erabiltzen dituelarik (sare sozialak, blog, foro, etab.)
Flash (bat egin), flashing
Webcam saio batean, tarte txiki batean, gorputzeko atal bat erakustea (bularrak adibidez).
Flirtexting-a
SMS, mugikor edo beste gailu elektronikeon biartez flirteatzen ibiltzea.
G
Geokokapena
Gailu mugikorrek geokokapen datuak sortu eta biltzeko aukera ematen dute eta aukera hau blokeatu edo itzali daiteke nahi izanez gero. Erabiltzailearen benetako kokapen geografikoaren berri emateak zenbait arrisku sor ditzake.
Gizarte ingenieritza
Programa bereziak erabili edo sistema eragilearen sartzea, informazio pertsonal eta garrantzitsua eskuratu edo lapurtzeko; erabiltzailea manipulatuz.
Groomingá
Heldu batek egindako jazarpena da. Adingabearen sexu gehiegikeriarako bidea prestatzeko helburuz, haur batekin harremana eta kontrol emozionala ezartzeko nahita egindako ekintzak dira, . Sexu-eduki inplizitu edo esplizituko jazarpen-egoerak dira. Normalean, online kontaktu sexual batean zentratzen da, oro har, webcamen bidez, eta geroago beste pertsona batzuekin partekatzen den materiala sortzen du; sexu-topaketa fisiko batera kasu batzuetan soilik iristen da.
PDF: Guía legal sobre ciberbullying y grooming. Inteco.
PDF: Guía S.O.S. Grooming. Padres y educadores. Inteco.
Guraso kontrola
Desegokiak diren web horialdeetara, adin txikikoen sarbidea eragozteko diseinaturiko tresna informatikoa.
H
Hacker-a
Sistema informatikoen erabilpenean trebetasun haundia duen pertsona. Bere eaguera segurtasun akatsak aurkitu eta zibereraseok ekiditzen ditu.
Hacktibismo-a
Hodei /lainoa
I
Identitate digitala
Identitate digitala, Interneteko eremu digitalean pertsona baten inguruko informazioak (datu pertsonalak, irudiak, erregistroak, berriak, komentarioak,…) osatzen duen deskribapena da
Internet
Mundu osoan zabalduta dagoen sareen sare erraldoi bat da. TCP/IP protokoloak erabiltzen dituzten milioika ordenagailu daude elkarbaturik. Internet bidez erabil daitezkeen zerbitzuen artean, Web zerbitzuaz kanpo, hurrengoak aurki ditzakegu: fitxategien transferentzia (FTP), posta elektronikoa (e-posta), elkarrizketak (txat) edo bat-bateko mezularitza. Batzuetan, Internet hitza World Wide Web “WWW”-ekin nahasten da, baina hau Interneten atal bat besterik ez da. Wikipedia.
Interneten irudiak
PDF: Interneteko irudiak . www.euskadi/zeukesan.eus. Eusko Jaurlaritza
Internet gauzetan
Internet sakona/Internet ikustezina/Ezkutuko Interneta/Darknet/Deep web
Bilaketa motor ohikoek indexatzen ez duten internteko edukia, arraozi desberdinak direla eta. Izena Mike Bergman informatikoak jarria dela diote. Internet sakona, blatzaile ohikoenak, indexatu gabe egoteagatik, aurkitu ezin dituzten web toki eta data base multzos osatua dago. Aurkitu daitezkeen edukiak moeta guztietakoak izan daiteke. Internet sakona, ezaguna edo azalekoa dena bainoa 550 aldiz haundiagoa dela esaten da; informazio guzti honen %95 publikoki sartu ezinezkoa dena. Internet bi arlotan erdibituta dagoela esan daiteke; alde batetik Internet Sakona eta estetik Azalekoa Interneta.
Interneteko Sare Sozial bat da, argazkietaz batipat baliatzen dena.
J
Jazarpena
PDF: Jazarpen egoerak ekidin ditzakegu sarean? (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza.
K
Komunitate/talde arriskutsuak
M
Malware
Malwareak (Ingelesetik “malicious software”), erabiltzailearen baimenik gabe, honen sistema eragilean edo ordenagailuan ezartzen den software gaiztoa da. Wikipedia.
Menpekotasuna
Pertsona batek ongizate sentsaio bat eukitzeko estimulu berezi bat behar duenean, gertaazten den egoera fisiko eta mental patologikoa.
PDF: Zer ohiturak adieraz dezake teknologia berriekiko mendekotasuna dagoela? (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza.
Mezu elektronikoa
PDF: Nola jokatu beharko genuke mezu elektronikoekin? (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza.
Mezuak jarraian (“en cadena”)
Hedatzea helburu bakarra duen mezua, jasotzen duneari beste pertosna edo taldeei berriro bidaltzeko mezuarekin.
Mirrorpic, mirrorpicture
Ispiluaren aurrean egindako autoargazki edo “selfie-a”; sexting-ean oso ohikoak direnak.
N
Netiketa
Nomofobia.
Mugikorrik gabe egotearen beldurra. Mugikorra eskura izan ez, eta antsietatea, estresa edo aldarte-gorabeherak sumatzea nomofobiaren sintoma izan daiteke.
Nortasun digitala
Nortasun lapurreta
Beste pertsonen nortasun digitalaz jabetzea edo haiek berariaz erabiltzea iruzur bat egiteko
O
Online jokoak
Interneten bitartez; beste jokalariekin batera jolas daitezkeen jokoak.
Orrialde ezegokiak
Interneten, erabiltzailea bere burua lesionatzera bultzatzen duten web orriak daude (buruaz beste egitera bultzatzen dutenak, anorexia eta bulimiara bultzatzen dutenak, sektarismoa bultzatzen dutenak, etab).
P
PEGI
Pan European Game Information, bideo joku edo bestelako denbora pasarako softwaretako edukiak sailkatzeko sistema europear bat da.
Phising-a / nortasuna ordezkatzea
Banku datuak eta bereziki PIN-ak lortzen dira iruzurra egiteko helburuarekin
Pribatutasuna / Datu babesa
PDF: Oinarrizko zer urrats bete behar ditugu pribatutasuna mantentzeko?. (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza.
PDF: Derechos de niños y niñas y deberes de los padres y madres. Agencia Española de Proteción de Datos.
R
Revengeporn
Bikote izandako pertsona batek, Interneten sexting moetako argazki bat argitaratzen duenean mendeku bezala.
S
Salaketa
Sarea / Internet
Sare komunitateak / taldeak
Interneteko toki konkretu batean, leku eta izaera komun bat duten pertsona taldea.
Sare Sozialak
Egitura sozial bat irudikatzeko modu bat da, bertan, gizabanakoak interkonektaturik daude, elkar eragin eta modu ezberdinetako erlazioak izan ditzakete.
Comunidad Clan : RTVEk egindako sare soziala, 5-10 urte bitarteko haurrentzat. Haunetzat zuzendutako telebista katearen emanaldiak aurkitu daitzeke.
Club Penguin: Disney Online-ek egindako umeentzako sare soziala. Mundu birtuala eta sare sozialak nahasten ditu.
Club del Capitán Byte : 4-15 bitarteko haur eta nerabeentzat, sare social moduan funtzionatzen duena. Familia eta adin txikikoentzat edukiak ikusgai daude.
En Mundo Gaturro : Picapon sare soziala (moderatzaileak gidatua), 4-12 urte bitarteko umeentzat. Jolas eta eduki desberdinak aurkitu daitezke.
PDF: Redes sociales para a educación. Chavales.
PDF: Sare sozialak erabiltzen dituzue?. (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza
Selfie-a
Bakoitzak bere buruari egindako argazki edo auto-erretratoa, edozein gailu elektronikoarekin.
Sexcasting
Bidaltzaileak egin eta ekoiztutako eduki sexualeko video edo argazkiak bidaltzaea de. Normalean Webcamaren bitartez eginiko bideoak izaten dira
Sexter-a
Sexting-a egiten duen pertsona.
Sexting-a
Telefono mugikorren edo interneten bidez eduki erotikoak edo pornografikoak (testua, argazkiak eta bideoak) igortzeko ekintza izendatzeko anglizismoa da. Informazioa boluntarioki bidaltzen da, ala ere, Informazioa kontrolik gabe beste erabiltzaile batzuek bidaltzen dute.
Sextorsioa
Behin bidalitako eduki erotikoak edo pornografiko pertsonalak, esku desegokietan izanda, haurrari xantaia egin diezaioke dirua edo argazki berriak eskatuz bere argazkien argitalpena saihesteko
Skype
Smartphone
Plataforma informatiko baten gain eraikitako mugikorra, bere sistea eragile porpioarekin. Honek, ordenagailu batekin egin daitezkeen ekintzak eta datuak gorde ditzazke; bainan tamaiana txikiago batekin.
PDF: Zer gomendio izango litzateke lagungarria mugikorra-smartphonea behar bezala erabiltzeko?. (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza
Snapchat
Mugikorrerako aplikazio eta sare sozial bat da, artxiboak bidaltzeko erabiltzen dena. Hauek, bidalitako pertsonaren mugikorrean, ikusi ondoren bost edo hamar segundutan desagertzen dira.
Spoofing
Helburu gaizto edo maltzurrekin, beste perstona edo erakunde baten datuak datuak faltsifikatzeko erabiltzen den teknika.
T
Teknomenpekotasuna
Tecnoadicciones. Guía para el profesorado. Fundación Mafre.
Tor
TOR Project, irabazi asmorik gabeko erakundea bat da. Nabigatzaile honekin, erabiltzailea interneten ibili daiteke era anónimo batean.
Troll
Liskarra sortu nahi duen persona aztoratzailea; helburu bakarra arreta lortzea dueña. Onerako zein txarrerako. Orokorrean ez dituzte sare sozialen arau eta legediak jarraitzen.
Troyano
Erabiltzaileak jakin gabe martxan jartzerakoan, sortzaile/bidaltzaileari ordenagailuari sarbidea ematen dion software maltzurra.
Mikroblogging zerbitzu bat da.
V
Viber
Aplikazio honen bitartez, deiak zein testu mezuak dohain bidali daitezke erabiltzaileen artean.
W
Web
World Wide Web (edo soilik Web) elkarloturiko hipertestuko dokumentuen sistema bat da, Internet bidez atzigarria dena; alegia, Interneteko erabiltzaileak informazio elektronikoz hornitzeko mekanismoa. Web nabigatzaile batekin, erabiltzaile batek testu, irudi zein beste multimedia eduki izan ditzakeen webguneak ikusten ditu eta hiperesteken bidez orri horien artean nabigatu. Wikipedia.
Webkamera
Argazkia edo bideoak egin ditzazkeen tresna elektroniko desberdinei (mugikorrak, ordenagailuak, tablet, erlojuak, etab.) konektatutako kamara txiki bat da.
Webcast
Webkamera baten bitartez, interneten bitartez video bat igorri.
PDF: Ba al duzu whatsApp talderik?. (www.euskadi.eus/zeukesan ). Enplegu eta Gizarte Politika Saila. Eusko Jaurlaritza
Wifi
Wi-Fi (edo Wi-fi, WiFi, Wifi, wifi) gailu elektronikoen interkonexioa ahalbidetzen duen haririk gabeko teknologia da. Wi-Fi teknologia duten gailuek (ordenagailuak, telefonoak, telebistak, bideokontsolak, musika erreproduzitzaileak…) beraien artean konektatu daitezke; baita Internetera ere haririk gabeko sarbide puntu baten bitartez. Sarbide puntu batek (ingelesez hotspot moduan ere ezagutzen dena) 20 metro inguruko helmena du eraikinen barnealdean eta helmen zabalagoa hauetatik kanpo. Sarbide puntuen estaldura gela bakar baten tamainakoa (hormek uhin elektromagnetikoak blokeatu ditzaketelako) edota kilometro karratu batzuetakoa izan daiteke, hainbat sarbide puntu gainjartzen badira. Wikipedia .
Y
Youtube
Z
Ziberespazioa
Mundu osoko ordenagailu eta sare digitalen barnean dagoen, irudikatutako errealitate digitala.
Ziberestortsioa
Zibergorrotoa
Sarea edo teknologi beriak erabilita, gorrotoa sustatzne duen jokaera.
Ziberdelitua
Ziberdelitua, delitu informatikoa, delitu telematikoak… izen asko ezar dakizkieke nola edo hala oinarrizko bi osagai dituzten gertakariei: delitu bat eta informatikaren erabilera. Delitu informatikoa, beraz, delituzko ekintza bat egiteko informatika erabili denean esango diogu, informatika bai bitarteko gisa eta bai delituaren helburu gisa erabili denean, hain zuzen ere. Kode penalean jasota egon behar dira. Kode penalean, ez dugu informatikako delitu horiei buruzko titulu edo kapitulu zehatzik aurkituko, babestu nahi den ondasun juridikoari eskainitako tituluaren barruan jasota baitago ekintza bakoitza.
Horrela, informatika erabilita egin daitezkeen delituak kode penaleko hurrengo atal hauetan aurkituko ditugu: mehatxuak, sexu jazarpena, exhibizionismoa eta sexu jazarpena, prostituzioa eta adingabekoak galbideratzea, sekretuak ezagutaraztea eta agerraraztea, kalumniak, irainak, lapurretak, estortsioa, iruzurrak, jariakin elektrikoekin edo antzekoekin iruzur egitea, kalteak, jabetza intelektuala, merkatua eta kontsumitzaileak, faltsutasunak, moneta eta efektu tinbratuak faltsutzea, konstituzioak bermatzen dituen oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak, ondarearen aurkako faltak
Zibergaizkilea
Internet erabiliaz eta honi esker, maltzurkeriak egiten dituzten pertsonak: informazioa lapurtu, sare pribatuetan sartu, iruzurrak, etab.
